Fyrr í vetur skrifaði ég grein um þá staðreynd að fjöldi hælisumsókna á Íslandi er nú orðinn margfalt meiri en í öðrum ríkjum Norðurlandanna miðað við fólksfjölda. Síðan þá hafa birst nýjar tölur sem draga þetta enn betur fram eins og fjallað hefur verið um í Morgunblaðinu.
Ekki er langt síðan hlutfall umsókna var langlægst á Íslandi enda landið ekki fyrsti áfangastaður hælisleitenda. Það sem hefur gerst síðan þá er að hin Norðurlandaríkin hafa markvisst unnið að því að draga úr slíkum umsóknum á meðan íslensk stjórnvöld hafa tekið ákvarðanir sem auglýsa Ísland sem vænlegan áfangastað.
Hlutfallslega eru umsóknir á Íslandi nú sexfalt fleiri en í Noregi og Danmörku. Það er afleiðing þeirra skilaboða sem þau lönd hafa sent frá sér og þeirra skilaboða sem berast frá Íslandi. Nýverið sagði forsætisráðherra Danmerkur að markmiðið væri að enginn sækti um hæli í Danmörku. Landið mun áfram taka við flóttafólki en það vill hafa stjórn á því hverjum er boðið þangað.
Þrátt fyrir takmarkanir
Athygli vekur að þrátt fyrir verulegar ferðatakmarkanir vegna kórónuveirunnar hefur dregið mun minna úr hælisumsóknum á Íslandi en í fyrrnefndum nágrannalöndum. Í júlí síðastliðnum, eftir að lítillega var slakað á ferðatakmörkunum, kom mesti fjöldi sem komið hefur til landsins á einum mánuði frá því 2017 en það ár sóttu 1.096 manns um hæli hér á landi.
Flestir þeirra sem leita hælis á Íslandi hafa þegar fengið hæli (alþjóðlega vernd) annars staðar, eiga ekki rétt á hæli eða áttu að sækja um í löndunum sem þeir fóru í gegnum á leiðinni til Íslands. Það er þrátt fyrir að skilyrðin fyrir hælisveitingum hafi verið rýmkuð verulega á Íslandi að undanförnu.
Það virðist ganga óhemju erfiðlega að afgreiða hinn mikla fjölda umsókna. Það er afleiðing af ákvörðunum stjórnvalda fremur en vinnu þeirra sem falið er að sjá um verkefnið. Á síðasta ári lagði Miðflokkurinn fram þingsályktunartillögu um hvernig bæta mætti þar úr m.a. með beitingu 48 tíma reglunnar svo kölluðu sem Norðmenn hafa beitt árum saman.
Stjórnvöld bæta í
Viðbrögð íslensku ríkisstjórnarinnar ganga áfram þvert á það sem er að gerast í hinum Norðurlandaríkjunum. Nú birtist aftur frumvarp félagsmálaráðherra og ríkisstjórnarinnar um málefni innflytjenda. Það tókst að taka málið út af dagskrá síðasta þings og það var hvergi að finna á þingmálaskrá ríkisstjórnarinnar við upphaf þessa þings. Tilgangur málsins er sá að jafna stöðu þeirra sem leita til Íslands hvernig sem þeir koma. Hvort sem þeim er boðið hingað eftir að staða þeirra hefur verið metin í samráði við flóttamannastofnanir eða mæta sjálfir til landsins, löglega eða ólöglega.
Ef slíku fyrirkomulagi, með úthlutun húsnæðis og öðrum stuðningi, yrði komið á hér á sama tíma og nágrannalöndin fara í þveröfuga átt væri verið að setja stóran rauðan hring um Ísland sem áfangastað, meðal annars fyrir glæpagengi sem taka oft aleiguna af fólki með því að selja því væntingar um betra líf á nýjum stað. Eftir að breytingar voru gerðar á móttökukerfi flóttamanna í Finnlandi komu þangað fljótlega 50-60.000 flóttamenn frá tilteknu landi. Í ljós kom að straumurinn hefði áður legið til Belgíu en breytingin sem Finnarnir töldu smávægilega hafði fært hann til þeirra.
Breytingin sem íslensk stjórnvöld boða er hins vegar ekki smávægileg. Afleiðingin yrði sú að þúsund umsóknir á ári gætu margfaldast hratt. Ef ekki yrði stefnubreyting myndi umsóknum halda áfram að fjölga þangað til ekki yrði við neitt ráðið fyrir 350.000 manna þjóð. Reynsla nágrannalandanna sýnir að það er ólíklegt að gripið yrði til ráðstafana í tæka tíð. Á meðan mun kostnaðurinn við málaflokkinn margfaldast og geta okkar til að hjálpa þeim sem þurfa mest á hjálp að halda mun líða fyrir.
Eðli vandans
Stefnumótun eins og sú sem ríkisstjórnin boðar virðist byggjast á því að menn skilji ekki vandann en vinni þess í stað stefnu út frá yfirbragðinu (eins og algengt er nú til dags). Stefnu byggða á sýndarmennsku fremur en raunverulegum lausnum.
Það var lærdómsríkt að ferðast til Möltu og Líbanons til að kynna sér vandann af eigin raun. Langflestir þeirra sem bjuggu í flóttamannabúðunum þráðu að komast aftur heim. Það skortir hins vegar mjög á að Vesturlönd veiti þann stuðning sem þarf á slíkum stöðum. E.t.v. telja menn að góðmennska þeirra sé ekki nógu sýnileg ef hún birtist í fjarlægu landi.
Evrópusambandið viðurkennir að flestir þeirra sem sækja um hæli séu í leit að betri kjörum og betra lífi fremur en eiginlegir flóttamenn. Fyrir liggur að stórhættuleg glæpagengi skipuleggi þessar ferðir að miklu leyti. Þau halda úti facebooksíðum, dreifa auglýsingum á götuhornum og leita allra leiða til að selja fólki óraunhæfar vonir um betri kjör. Upplýsingar um bestu áfangastaðina dreifast hratt á samfélagsmiðlum.
Á Möltu var ég upplýstur um hvernig glæpagengin starfa í Norður-Afríku. Fólk sem hefur oft borgað um 10.000 dollara eða evrur á mann er flutt víða að frá Afríku og Asíu og svo sett í ofhlaðna báta á norðurströnd Afríku. Yfirleitt fylgja björgunarvesti og einn gervihnattasími ásamt símanúmerum hjá strandgæslum vestrænna ríkja eða bátum hjálparsamtaka. Markmiðið er að komast út fyrir landhelgi (oftast landhelgi Líbíu) og hringja þá eftir aðstoð og gefa upp staðsetninguna. Þannig eru strandgæslan og hjálparsamtök komin í þá sérkennilegu stöðu að veita þjónustu fyrir glæpasamtök og gera þeim kleift að selja fólki lífshættulega bátsferð.
Í heimsóknum til stofnana sem vinna á vettvangi við að fást við straum flótta- og förufólks var ég sérstaklega varaður við því að sett yrðu sérstök lög um móttöku barna á flótta. Slíkar reglur hafa valdið því að í mörgum löndum eru börn send af stað til Vesturlanda í von um að þau komist á áfangastað og tryggi fjölskyldunni réttinn á að fylgja á eftir. Ekkert barn gengur eitt frá Afganistan eða Bangladess til Grikklands. Þau eru því oft sett í umsjá glæpamanna sem geta haft önnur markmið en að skila þeim á áfangastað.
Að læra af reynslunni
Vilji menn raunverulega hjálpa flóttafólki er mikilvægt að líta á staðreyndir en falla ekki í þá gryfju að vilja sýna eigin dyggð heima fyrir með aðferðum sem oft geta reynst skaðlegar.
Fyrir þingkosningar í Danmörku kynntu Sósíaldemókratar tímamótastefnu í innflytjendamálum. Þar var leitast við að læra af biturri reynslu og tekið á flestu því sem misfarist hefur á liðnum árum og áratugum. Lögð var áhersla á að Danir hefðu sjálfir stjórn á því hverjum væri boðið til landsins. Gerð var krafa um að þeir sem fengju hæli löguðu sig að samfélaginu og rakin atriði sem voru til þess ætluð að draga úr líkunum á því að glæpamenn seldu fólki Danmörku sem áfangastað.
Danir gera sér nú grein fyrir því að sterkt velferðarkerfi og opin landamæri fari ekki saman. Við ættum að líta til reynslu Dana og ígrundaðrar stefnu danskra jafnaðarmanna. Hverfum frá þeirri yfirborðsmennsku sem einkennt hefur umræðu um þessi mál. Umræðu þar sem þeir sem sem benda á staðreyndir og leita leiða til að hjálpa þeim sem þurfa mest á hjálp að halda eru kallaðir öllum illum nöfnum til að hindra rökræðu og viðhalda tálsýn. Fyrsta skrefið er að hætta að gera ástandið verra með frumvörpum eins og því sem ríkisstjórnin boðar nú.
Greinin birtist fyrst í Morgunblaðinu 31.1.2021