Málefni hælisleitenda hafa verið í ólestri á Íslandi undanfarin ár. Landið er komið á kortið hjá glæpamönnunum sem standa fyrir meirihluta ferða hælisleitenda til Evrópu að mati Evrópulögreglunnar. Í öðrum ríkjum Norðurlandanna hefur hælisumsóknum fækkað verulega (um 90% í Danmörku frá 2015). Covidárið 2020 voru hins vegar afgreiddar 585 hælisveitingar á Íslandi, hlutfallslega nífalt fleiri en í Danmörku. Áður voru umsóknir um hæli á Íslandi á sama hátt orðnar sexfalt fleiri en í Noregi og Danmörku.
Þetta er annars vegar afleiðing þeirra skilaboða sem stjórnvöld hinna Norðurlandaríkjanna hafa sent frá sér og hins vegar af skilaboðum íslenskra stjórnvalda. Forsætisráðherra Dana og formaður jafnaðarmanna sagði nýverið að markmiðið væri að enginn kæmi til Danmerkur til að sækja um hæli. Danir þyrftu sjálfir að hafa stjórn á því hverjum yrði boðið til landsins og beina fólki í öruggan og lögmætan farveg.
Um svipað leyti munaði minnstu að ríkisstjórn Íslands auglýsti landið rækilega sem áfangastað. Það var gert með frumvarpi um að veita öllum sömu styrki og þjónustu hvort sem þeim væri boðið til landsins eða kæmu á eigin vegum eða þeirra sem skipuleggja smygl á fólki. Það hefði í fyrstu tífaldað fjölda þeirra sem ættu rétt á sama fjárstuðningi og þjónustu en fjöldinn hefði svo aukist hratt. Þetta kallar á viðbrögð því ef ekki verður gripið inn í með afgerandi hætti við þessar aðstæður mun ástandið bara versna og verða loks óviðráðanlegt. En vilji menn líta til reynslu Norðurlandanna má finna lausnir.
Meginstefnan
Við þurfum sjálf að ráða því hversu mörgum innflytjendum við tökum á móti. Það getum við ekki nú. Það þarf að setja hámark á fjölda hælisleitenda og koma um leið á sanngjarnara og mannúðlegra hælisleitendakerfi. Það ætti ekki að vera hægt að leita „skyndihælis“ á Íslandi. Við munum þó áfram taka á móti kvótaflóttamönnum.
Ísland er lítið land sem hefur tekist að byggja upp betra velferðarsamfélag en víðast hvar annars staðar. Á Íslandi er lögð áhersla á jafnrétti en um leið að hver og einn leggi sitt af mörkum. Gagnkvæmt traust er forsenda þeirrar samheldni og öryggistilfinningar sem einkennt hefur landið.
Þótt útlendingar séu velkomnir til Íslands skiptir sköpum að þeir verði hluti af samfélaginu. Það gerist ekki öðruvísi en að þeir hafi vilja til þess sjálfir. Þegar fólk flytur til landsins án þess að aðlagast samfélaginu dregur það úr samheldni.
Núverandi innflytjenda- og hælisstefna skapar ekki aðeins vandamál fyrir Ísland, hún ýtir líka undir ofbeldisfullt og lífshættulegt óréttlæti þar sem óprúttnir mansalar hagnast gríðarlega á ógæfu annarra.
Á undanförnum þremur árum hafa meira en 10.000 manns, þar með talið mörg börn, drukknað á Miðjarðarhafi við að reyna að komast til Evrópu. Mun fleiri verða fyrir ofbeldi og misnotkun á leiðinni. Konur eru neyddar í vændi, fjölskyldur í heimalandinu eru kúgaðar og fólk selt í þrælahald.
Um leið hafa Vesturlönd vanrækt þá flóttamenn sem eru í mestri neyð. Nærumhverfinu hefur ekki verið sinnt sem skyldi. Undanfarin fjögur ár hafa Evrópulönd varið umtalsvert meira fjármagni en áður í úrvinnslu hælisumsókna fyrir þá sem hafa komist til landa álfunnar þótt stór hluti þeirra reynist vera förufólk sem á ekki rétt á hæli í Evrópu.
Með núverandi kerfi erum við að vanrækja skyldur okkar gagnvart öðru fólki.
Við höfum yfirgripsmikla áætlun þar sem er litið bæði til hagsmuna Íslands og umheimsins. Áætlun sem stenst alþjóðasamþykktir að fullu. Áætlun sem getur orðið öðrum Evrópulöndum fyrirmynd, ekki hvað síst vegna þess að hún byggist á rétti hvers lands til að ákveða hversu mörgum innflytjendum það tekur við. Þar er gert ráð fyrir að hvert land taki aðeins við þeim fjölda flóttamanna sem hægt er að aðlaga hverju samfélagi fyrir sig.
Við sem samfélag höfum trúað því of lengi að ef aðeins þeir sem koma hingað læri tungumálið og fái vinnu þá deili þeir líka gildum okkar. Sem betur fer gera það margir en því miður eru líka margir sem aðhyllast hugmyndafræði sem er andsnúin lýðræði okkar og samfélagslegum gildum.
Áætlunin felur í sér leið út úr núverandi ástandi. Ástandi þar sem hver aðgerð í einu landi leiðir til aukins aðhalds í nágrannalöndunum og lönd keppast um að vera minnst aðlaðandi staðurinn fyrir flóttamenn að leita skjóls.
Við erum tilbúin til að vinna með öðrum löndum að bættu kerfi. Meðferð hælisumsókna ætti eingöngu að fara fram í öruggum löndum utan Evrópu og innstreymi í álfuna að taka mið af áætlunum Sameinuðu þjóðanna um kvótaflóttamenn.
Afstaða danskra jafnaðarmanna
Ofangreind meginstefna er nokkuð mildaður útdráttur úr inngangi að stefnu danskra jafnaðarmanna í innflytjendamálum (en Ísland sett inn þar sem stóð Danmörk). Í tillögunum sjálfum er að finna margar afdráttarlausar aðgerðir. Þar með talið:
. Tillögu um móttökustöð utan Evrópu.
. Þak á hversu margir útlendingar sem ekki eru vestrænir geti sest að í Danmörku.
. Önnur áform um að ná stjórn á fjölda flóttamanna til Danmerkur.
. Strangar kröfur vegna fjölskyldusameiningar.
. Áform um að senda fleiri hælisleitendur heim og stofnun sérsveitar lögreglu í þeim tilgangi.
. Danmörk svipti lönd sem taka ekki við fólki þróunaraðstoð. . Aukið landamæraeftirlit og endurskoðun Schengen þar sem hvert ríki stjórni eigin landamærum á meðan ESB stendur sig ekki á ytri landamærunum.
. Reglur um að innflytjendur verði að leggja sitt af mörkum áður en þeir fá rétt á bótum.
. Kröfu um að flóttamenn með tímabundna landvist leggi einnig sitt af mörkum til samfélagsins en þurfi samt að snúa heim þegar aðstæður í heimalandinu leyfa.
Margt fleira mætti nefna úr stefnu danskra jafnaðarmanna. Hún gengur fyrst og fremst út á að taka á misnotkun kerfisins, verja samheldni þjóðarinnar og nýta fjármagn sem best til að hjálpa þeim sem eru helst hjálpar þurfi.
Ísland
Á Íslandi er málaflokkurinn nánast stjórnlaus. Þar er ekki við Útlendingastofnun eða aðra embættismenn að sakast heldur stjórnmálamenn sem hafa innleitt stefnu sem gengur þvert á það sem Norðurlöndin hafa verið að reyna að gera í ljósi áratuga reynslu. Ísland er fyrir vikið komið rækilega á kort þeirra sem skipuleggja fólksflutninga og upplýsingar um vænlegustu áfangastaðina dreifast hratt á samfélagsmiðlum.
Ef ekki verður gripið inn í mun núverandi stefna íslenskra stjórnvalda (svo ekki sé minnst á áform ríkisstjórnarinnar) auka enn á þessa þróun. Stórhættuleg glæpagengi munu þá áfram auglýsa Ísland sem vænlegan áfangastað og taka aleiguna af fólki, jafnvel hneppa það í ánauð og leggja það í lífshættu fyrir drauminn um íslenska kerfið.
Eins og danskir jafnaðarmenn segja þá værum við að bregðast fólki með því að leyfa slíku fyrirkomulagi að halda áfram. Sýnum skynsemi, lítum á heildarmyndina og lögum kerfi sem hentar hvorki okkar samfélagi né gerir okkur kleift að hjálpa sem flestum þeirra sem þurfa mest á hjálpinni að halda.
Reynum nú að læra af reynslu annarra áður en það verður of seint. Í því efni gætum við gert verr en að líta til danskra krata.
Greinin birtist í Morgunblaðinu þann 9. september, 2021