Næsta ríkisstjórn þarf að ná nýta það einstaka tækifæri sem felst í uppgjöri gömlu bankanna og afnámi gjaldeyrishafta til að rétta hlut skuldsettra heimila. Sem betur fer hafa flestir fallist á að þetta sé bæði framkvæmanlegt og nauðsynlegt, enda hefur verið ljóst frá upphafi að samhliða afnámi hafta og losun snjóhengjunnar þyrftu verulegar eignir að verða eftir í landinu.Nú snýst umræðan um það hvort réttlætanlegt sé að nota hluta þessa svigrúms til að rétta hlut íslenskra heimila. Heimila sem fram að þessu hafa borið hitann og þungann af efnahagshruninu, verðtryggt.
Hópur fólks úr ólíkum áttum beitir sér nú fyrir því að stjórnmálamenn taki á snjóhengjuvandanum af festu. Hópurinn hefur sett upp vefsíðuna snjohengjan.is til að vekja athygli á mikilvægi málsins. Talsmaður hópsins hefur bent á að svigrúmið geti numið um 800 milljörðum króna. Það er a.m.k. ljóst að um leið og leifar efnahagshrunsins verða gerðar upp mun gefast tækifæri til að koma til móts við heimilin og gera aðrar ráðstafanir til að rétta stöðu íslensks samfélags.
Sanngjarnt og eðlilegt
Þessar ráðstafanir eru nauðsynlegar en þær eru líka hin eðlilega niðurstaða. Kröfurnar sem nú um ræðir höfðu verið afskrifaðar að mestu og flestir þeirra sem lánuðu bönkunum fjármagn höfðu tekið á sig tapið. Ástæðan fyrir því að verðmæti krafnanna hefur aukist á ný er sú að verið er að innheimta mikið af því sem hafði verið afskrifað. Það er gert m.a. í krafti neyðarlaganna og í skjóli gjaldeyrishafta. Það var því alltaf ljóst að þeim ávinningi yrði að skipta samhliða afnámi haftanna. Einungis þannig er hægt að aflétta höftunum og einungis þannig geta vogunarsjóðirnir innleyst þann gríðarmikla hagnað sem þeir hafa haft af því að innheimta það sem hafði verið afskrifað.
Neyðarlögin vörðu eignir. Þá spurði fáir hvaða sanngirni væri í því að ráðstafa fjármagni úr þrotabúunum til að verja eignir á meðan að þeir sem áttu ekkert, eða voru skuldsettir og áttu minna en ekkert, fengu ekki neitt. Eðlilegt framhald af neyðarlögunum var að huga að hinni hlið eigna, þ.e. skuldunum (og eignunum sem skuldirnar eyddu). Sá sem átti peninga á bankabók fékk það allt bætt. Þeir sem höfðu sett fjármagn sitt í fasteign fengu engar bætur. Það er löngu tímabært að koma til móts við það fólk sem átti eigið fé í eignum sínum, þá sem höguðu sér skynsamlega, þá sem hafa unnið baki brotnu við að standa í skilum og skorið niður í öllum öðrum útgjöldum.
Nú þegar kemur að því að gera upp þrotabúin er hægt að klára það sem hófst með neyðarlögunum. Með því er ekki verið að taka fjármagn af öðrum. Það er verið að bæta það tjón sem leiddi af bankahruninu og aðdraganda þess, rétt eins og eignir þrotabúanna voru notaðar til að bæta tjón sem annars hefði orðið á innistæðum og peningamarkaðssjóðum. Það er sanngjarnt og rökrétt.
Fyrir hverja?
Margir hafa greitt upp lán sín eða endurfjármagnað, sumur tóku ekki lán fyrr en eftir að mestu áhrifin af falli bankanna voru komin fram. Það mun því þurfa að meta hvert tilvik fyrir sig en það verður að gerast samkvæmt almennum reglum á sama hátt og þegar fólk fær bætur vegna ólögmætra gengislána. Í raun verður að nálgast þetta á sama hátt og ef forsendubresturinn (stökkbreytingin sem leiddi af hruninu) hefði reynst ólögmæt. Þá skiptir ekki máli hvenær lánið var tekið eða hvort búið er að greiða það upp.
Réttlæti gagnvart þeim sem skulda gagnast samfélaginu öllu, þar með talið lífeyrissjóðunum og ríkinu, m.a. í gegnum Íbúðalánasjóð. Ef heimilin eru of skuldsett kemst hagkerfið ekki í gang og á því tapa allir.
Þetta leysir ekki vanda allra. Margir munu þurfa sértæk úrræði, bæta þarf stöðu leigjenda til mikilla muna og fjölmargir sem hafa mátt þola óeðlilegar skerðingar, t.d. eldriborgarar og öryrkjar þurfa að fá bót sinna mála. Við munum hafa svigrúm til þess samhliða því að tekið verður á skuldavandanum og almennar aðgerðir til að leysa skuldavandann munu gera samfélagið betur í stakk búið til að skapa verðmætin sem við þurfum á að halda til að standa undir velferð fyrir alla.
Afnám verðtryggingar
Samhliða þessum aðgerðum þarf að koma á heilbrigðara fjármálakerfi þar sem lögmál markaðarins um framboð og eftirspurn fara að virka neytendum í hag. Verðtryggð lán fela raunveruelgan kostnað við lántökuna með því að fresta vaxtagreiðslum þar til á síðari hluta lánstímans. Það þýðir að lánveitendur komast upp með að innheimta hærri vexti en heimilin standa undir. Þótt vextir hækki breytast greiðslur lítið framanaf en sífellt meiri byrði færist aftar á lánstímann þar sem vextirnir liggja á vaxtavöxtum.
Það er ástæðan fyrir því að Íslendingar eru stundum sagðir borga tvær fasteignir á meðan menn borga eina í öðrum löndum. Ef raunverulegur kostnaður við lántökuna sést strax geta lánveitendur ekki lagt á hærri vexti en heimilin standa undir. Auk þess þarf að styrkja samningsstöðu þeirra og verja þau fyrir vaxtahækkunum með innleiðingu lyklalaga.
Verðtrygging launa var afnumin vegna þess að hún þótti ýta undir verðbólgu með víxlverkun launahækkanna og verðbólgu. Á sama hátt er verðtrygging neytendalána nú farin að ýta undir varðbólgu. Verðtryggingin eykur skuldir sem gerir bönkunum kleift að lána meira út og það eykur á verðbólgu. Verðtryggingin tekur líka úr sambandi helsta vopn stjórnvalda í baráttunni við verðbólgu, stýrivexti Seðlabankans. Afnám verðtryggingar af neytendalánum snýst um að koma á heilbrigðara fjármálakerfi og styrkja stöðu neytenda.
Skattar og velferð
Skattkerfið þarf að einfalda og lækka þá skatta sem skapa hvata fyrir fólk til að vinna, hvata fyrir fyrirtækin að fjölg starfsmönnum og hvata til að framleiða meiri verðmæti. Við þurfum að auka verðmætasköpun til að standa undir velferð fyrir alla. Sem betur fer hefur Ísland gríðarleg tækifæri til þess, meiri tækifæri en flest önnur lönd veraldar.
Loks þarf að forgangsraða í þágu heilbrigðisþjónustu og annarra grunnstoða velferðarkerfisins. Tryggja þarf jafnrétti til búsetu með því að bæta helbrigðisþjónustu, öryggi, fjarskipti og samgöngur um allt land. Einungis þannig getum við nýtt til fulls möguleika landsins alla til verðmætasköpunar.
Þetta er einfalt
Ef stjórnvöld taka rökréttar ákvarðanir, skapa stöðugleika og jákvæða hvata í stað neikvæðra hvata og fjárlög eru unnin með hliðsjón af heildarákvörðunum, og langtímaáhrifum munu Íslendingar fljótt upplifa mikla breytingu til batnaðar. Ísland býr yfir nægum auðlindum, framleiðslugetu og þekkingu til að allir geti notið velferðar. Til þess þarf bara skynsemi við stjórn landsins.