Icesave: Áhættan er enn til staðar

Greinin birtist í Morgunblaðinu 2. febrúar 2011

Á undanförnum misserum höfum við horft upp á endalaus klúðursmál. Í flestum tilvikum mátti sjá vandræðin fyrir og forðast þau með því að vanda vinnubrögð og draga rökréttar ályktanir. Senn hefjast aftur umræður á Alþingi um meginklúðrið, Icesave-málið. Nú ríður á að menn læri af reynslunni, taki upp fagleg vinnubrögð og beiti skynsemi og rökhugsun við lausn þess máls.

Það virðist orðið óumdeilt að íslenska ríkinu beri ekki lagaleg skylda til að greiða kröfur breska og hollenska fjármálaráðuneytisins. Hins vegar kunna einhverjir að telja að það sé engu að síður rétt að verða við kröfunum af öðrum ástæðum. Af þeim sökum er nauðsynlegt að fara yfir staðreyndir málsins svo leggja megi á þær rökrétt mat:

Langlundargeð Íslendinga

Allir flokkar á Alþingi sameinuðust í upphafi árs 2010 um að veita nýrri samninganefnd umboð til að leita samninga sem byggðust á því að þrotabú Landsbankans fjármagnaði greiðslurnar án lántöku eða ábyrgðar íslenska ríkisins. Upp úr þeim viðræðum slitnaði í aðdraganda kosninga í Bretlandi og Hollandi.

Sú viðleitni allra flokka sýndi mikið langlundargeð gagnvart stjórnvöldum í hinum erlendu ríkjum sem höfðu áður beitt Íslendinga þvingunum í gegnum AGS og Evrópska fjárfestingabankann. Sérstaklega teygðu Íslendingar sig langt gagnvart breskum stjórnvöldum sem sýndu Íslendingum óheyrilegan yfirgang í upphafi fjármálakrísunnar m.a. með beitingu hryðjuverkalaga, yfirlýsingum um gjaldþrot Íslands, frystingu íslenskra eigna óháð tengslum við Landsbankann og með því að setja tvo breska banka í eigu Íslendinga í þrot um leið og aðrir breskir bankar fengu neyðarlán. Síðar kom í ljós að bankarnir tveir, Singer & Friedlander og Heritable Bank, voru hvergi nærri gjaldþrota. Tjónið af þessum aðgerðum hleypur líklega á hundruðum milljarða og það hefur í engu verið bætt.

Eftir að fjármálaráðuneyti Íslands hafði, án vitneskju Alþingis, lengi gengið á eftir Bretum og Hollendingum, hófust á ný fundahöld sem loks lauk með nýju tilboði Breta og Hollendinga. Stjórnarandstaðan féllst á að nefndin mætti skila tilboðinu en það mætti þó alls ekki túlka fyrirfram sem stuðning við nýja tilboðið enda væri það langt utan þess umboðs sem allir flokkar höfðu sameinast um þegar samninganefndin var skipuð.

Nýju samningsdrögin

Munurinn á nýju samningsdrögunum sem nú eru í umfjöllun Alþingis og gömlu samningsdrögunum (Icesave 2) er gríðarmikill. Fyrirsjáanlegur munur nemur 4-500 milljörðum króna þótt stuðst sé við opinber gögn fjármálaráðuneytisins. Stjórnvöld hafa reynt að færa þessa tölu niður í 1-200 milljarða með ,,afvöxtunaraðferðum“ sem eru í senn órökréttar og þversagnakenndar. Þrátt fyrir þær reikniæfingar eru nýju samningsdrögin metin til 71% kostnaðarlækkunar í greinargerð ríkisstjórnarinnar sjálfrar með nýja Icesave frumvarpinu. Það er því óumdeilt að á þessum tvennu er gríðarlegur munur.

Engu að síður er kostnaðurinn við hið nýja tilboð umtalsverður. Gert er ráð fyrir að Íslendingar greiði vexti aftur í tímann. Uppsafnaðir vextir við síðustu áramót námu 26 milljörðum króna. Það er meira en allur samanlagður niðurskurður á síðustu fjárlögum. Þessir uppsöfnuðu vextir einir og sér jafngilda raunar yfir 50 milljarða kostnaði innanlands vegna margföldunaráhrifa því peningarnir fara út úr hagkerfinu í erlendri mynt.

Heildarkostnaðurinn er óljós. Talað hefur verið um að e.t.v. verði hann bara tæplega 50 milljarðar (100 m.v. margföldunaráhrifin af því að taka upphæðina úr hagkerfinu).

Þar með er þó aðeins hálf sagan sögð. Álitsgjafar fjárlaganefndar hafa t.d. bent á að kostnaðurinn gæti orðið margfalt hærri, m.a. vegna gengisáhættu og óvissu um útgreiðslur úr þrotabúi Landsbankans.

Áhættan

Verra er þó að við skoðun á nýja tilboðinu hefur komið í ljós að Íslendingar eiga áfram einir að bera áhættuna. Og áhættan er mikil.

1. Óljóst er hvenær farið verður að greiða útúr þrotabúi Landsbankans. Fram að því hrúgast upp vextir sem ríkið mun svo sitja uppi með. Margir hafa bent á að langt geti verið í að greiðslur hefjist t.d. vegna málaferla (dæmi eru um að gjaldþrota bankar hafi beðið í áratugi með að greiða út).
2. Eignir þrotabúsins eru enn að mestu leyti áhættufjárfestingar. Verði framhald á fjármálakrísunni í Evrópu mun verðmæti þeirra falla mikið. Sveiflurnar eru miklar: Verslanakeðjan Iceland fór t.d. úr því að teljast nánast gjaldþrota í að vera metin á yfir 200 milljarða.
3. Gengi krónunnar má ekki falla frá því sem nú er. Gerist það mun kostnaðurinn sem lendir á skattgreiðendum aukast. Þá er gagnlegt að minnast þess að gengið sem reiknað var með við mat á tilboðinu er ekki raunverulegt gengi krónunnar erlendis heldur gengi Seðlabankans. Einn af ráðgjöfum fjárlaganefndar, greiningarfyrirtækið Gamma, benti t.d. á að það þyrfti ekki mikla breytingu á gengi krónunnar og endurheimtum og greiðslutíma þrotabúsins til þess að kostnaður íslenska ríkisins færi yfir 230 milljarða.
4. Gengissveiflur erlendra gjaldmiðla hafa einnig áhrif á kostnað ríkisins. Ef sterlingspund styrkist gagnvart helstu myntum eykst kostnaðurinn. Nánar er farið yfir þetta í umsögnum Gamma og InDefence hópsins til fjárlaganefndar.
5. Landsbankinn telur heildsöluinnlán (innistæður sveitarfélaga, stofnana osfrv.) ekki til forgangskrafna. Glitnir flokkar þau hins vegar sem forgangskröfur. Ef Landsbankinn tapar yfirstandandi málaferlum vegna þessa bætast yfir 170 milljarðar, á Seðlabankagengi, við kröfurnar og hvað ætli það verði mikið ef krónan fellur?(*)

Áhættan hleypur enn á hundruðum milljarða. Þessa áhættu mætti minnka töluvert með því að setja inn í samningana hið svo kallaða Ragnars H. Hall ákvæði, um aukinn forgang krafna.

Dómsmál

Almennt virðast menn orðnir sammála um að lagaskylda hvíli ekki á ríkinu. Þess var jafnvel getið í frumvarpi ríkisstjórnarinnar. Þrátt fyrir þetta hefur því verið haldið á lofti,einkum af þeim sem börðust hvað harðast fyrir því að fyrsta Icesavefrumvarpið yrði samþykkt sumarið 2009, að dómsmál sé mjög áhættusamt og því sé okkur e.t.v. hollast að fallast á kröfurnar. Því var meira að segja ranglega haldið fram að Lee C. Buchheit formaður samninganefndarinnar teldi að Íslendingar þyrftu að óttast dómsmál. Þvert á móti hafa hann og fjölmargir aðrir fært rök fyrir því að Íslendingar hafi lögin með sér. Buchheit tók raunar fram að hann hefði nálgast málið öðruvísi frá upphafi hefði hann fengið að ráða. Hlutverk hans var hins vegar að vinna samkvæmt leiðsögn fjármálaráðuneytisins.

Áhættan sem fylgir dómsmáli er mun meiri fyrir Breta og Hollendinga en Íslendinga. Tapi þeir málinu getur það sett fjármálakerfi Evrópu í uppnám en tapi Íslendingar þurfa þeir í mesta lagi að era það sama og ætlast er til að þeir geri samkvæmt núverandi tilboði.

Rétt er að hafa í huga að þótt EFTA-dómstóllinn geti gefið álit þarf að sækja peninga til ríkisins fyrir Héraðsdómi Reykjavíkur og Hæstarétti.

Neyðarlögin og mismunun

Nefnt hefur verið að meginhættan við að fallast ekki á kröfu Breta og Hollendinga sé sú að neyðarlögin feli í sér mismunun og viðbúið sé að þá verði höfðað mál til að fá lögunum hnekkt. Það fylgir svo sögunni að kostnaðurinn við það geti orðið margfalt meiri en kostnaðurinn við Icesave-samning.

Neyðarlögin, sem setja innstæður framar öðrum kröfum, tryggja Bretum og Hollendingum gríðarlegan ávinning. Í stað þess að endurheimta aðeins lítinn hluta af höfuðstól sínum fá þeir líklega allan höfuðstólinn greiddan. Lánveitendur teldu það í flestum tilvikum harla gott að endurheimta allan höfuðstól láns þegar lántakinn fer á hausinn!

Í raun fóru flestir breskir og hollenskir innistæðueigendur í Landsbankanum mun betur útúr gjaldþroti bankans en íslenskir innistæðueigendur. Bretar og Hollendingar fengu flestir 100% af þeim verðmætum sem þeir áttu fyrir hrun því þeim var greitt í erlendri mynt þótt lögin geri ráð fyrir greiðslu í krónum. Íslendingarnir tóku hins vegar á sig mikið högg vegna verðbólgu og falls krónunnar. Á hvorum bitnaði mismununin?

Þrátt fyrir þetta ætlast fjármálaráðuneyti Hollands og Bretlands til þess að Íslendingar greiði þeim vexti á það sem þeir ákváðu sjálfir að greiða út strax. Það er semsagt ekki nóg að þeim sé tryggður höfuðstóllinn þrátt fyrir gjaldþrot heldur fara þeir fram á vexti líka. Menn endurheimta nánast aldrei höfuðstólinn við gjaldþrot og það eru aldrei greiddir vextir.

Í öllu falli er ljóst að Bretar og Hollendingar væru þeir síðustu sem myndu vilja fella neyðarlögin hvort sem skrifað er undir nýjustu samningsdrögin eða ekki.

—

(*) Hér víxluðust Landsbankinn og Glitnir. Fjármálaráðuneytið hefur sent frá sér tilkynningu vegna þessa. Það er ánægjulegt að sjá að ríkisstjórnin skuli gefa mér þann gaum að þegar birtist villa í grein eftir mig sjái fjármálaráðuneytið ástæðu til að senda frá sér sérstaka tilkynningu. Jafnframt er leiðréttingin ánægjuefni því að hún sýnir að búið sé að taka tillit til heildsöluinnlána við mat á greiðslugetu þrotabúsins til að standa undir kröfum Breta og Hollendinga. Það þýðir að jafnvel þótt málið færi fyrir dómstóla (sem er ólíklegt) og það tapaðist (sem er ólíklegt) og Íslendingar væru af einhverjum óskiljanlegum ástæðum dæmdir til að ábyrgjast allar innistæður Landsbankans (sem er mjög ólíklegt þótt sumir hafi leyft sér að halda því fram) á þrotabúið að geta staðið undir kostnaðinum að mestu enda búið að taka tillit til allra innistæðna (líka heildsöluinnlána) við mat á greiðslugetu þrotabúsins.