Í áramótagreinum er venjan að líta yfir farinn veg og huga að þeim tækifærum og úrlausnarefnum sem framundan eru. Hvað þetta varðar hefur svo lítið breyst undanfarin ár að ég hefði getað endurbirt áramótagrein ársins 2009. Enn á eftir að grípa til þeirra lausna sem orðnar voru aðkallandi fyrir þremur árum.
Íslenskt samfélag hefur verið vel til þess fallið að nýta tækifæri og byggja upp. En nú hriktir í innviðum samfélagsins. Þjóðin býr við stjórnvöld sem skilgreina sig sem byltingarstjórn. Þau ala því á sundrung og tortryggni í stað þess að nýta það sem sameinar þjóðina sem traustan grunn til að byggja á. Nú er svo komið að jafnvel jólahald Íslendinga er gert að sundrungarmáli. Vegið er að sjálfri samfélagsgerðinni til að réttlæta pólitíska öfgastefnu.
Slík stefna er sérstaklega hættuleg nú því að á komandi árum stöndum við samtímis frammi fyrir óviðjafnanlegum tækifærum og ógnunum. Ríki Evrópusambandsins munu þurfa að takast á við mestu erfiðleika frá stríðslokum og fyrir vikið mun hagkerfi heimsins leika á reiðiskjálfi. Á sama tíma blasa við Íslendingum meiri tækifæri en við höfum áður haft innan seilingar.
Í desembermánuði fagnaði Framsóknarflokkurinn á 95 ára afmæli sínu. Það er því vel við hæfi að líta aðeins um öxl. Eftir því sem tíminn líður og hlutirnir breytast þeim mun betur sést að sumt breytist ekki. Íslendingar takast stöðugt á við sambærileg álitamál og ávallt duga sömu ráðin best, skynsemi, meðalhóf og trúin að landið og þjóðina.
Jónas
Jónas Jónsson frá Hriflu skrifaði áramótagrein í Tímann í ársbyrjun 1938. Þá höfðu Íslendingar búið við afleiðingar heimskreppunnar í átta ár. Átökin höfðu verið mikil í stjórnmálunum og Jónas lýsti því hvernig Framsóknarflokkurinn hefði unnið að því að leiða menn saman til samvinnu um framfaramál í þinginu. Það væri eðlilegt hlutverk miðjuflokks. Hins vegar áréttaði Jónas að miðjuflokkur gæti aldrei fellt sig við skaðlega stefnu eða sýnt öfgum umburðarlyndi. Gegn slíku þyrfti að berjast af öllu afli.
Jónas benti á að eftir erfiðleikaárin væri Alþýðuflokkurinn ,,að hálfu leyti orðinn byltingarflokkur og í makki um samsteypu við byltingarflokk” en á þeim tíma hafði verið unnið að því að sameina kommúnista og jafnaðarmenn í einn flokk. Jónas útskýrði að Framsókn væri alltaf reiðubúin til að vinna með vinstrimönnum að framförum en um leið og þeir færðu sig yfir í byltingarstefnu myndi Framsókn berjast gegn því með hverjum sem vildi standa vörð um réttarríkið.
Nú eins og í heimskreppunni verða Íslendingar og allir stjórnmálaflokkar að standa vörð um lög og rétt og verja grunnreglur réttarríkisins og það samfélag sem byggt hefur verið upp í landinu. Innviðir samfélagsins eru grunnur sem við þurfum á að halda svo nýta megi þau tækifæri sem bíða okkar og byggja upp samfélag velferðar og jafnræðis.
Hermann
Árið eftir að Jónas frá Hriflu skrifaði áramótagreinina sem vitnað var í hér að ofan flutti Hermann Jónasson áramótaávarp sem forsætisráðherra og birti það í Tímanum. Kreppan hafði þá enn dregist á langinn og dýpkað með aflabresti og lokun markaða. Við bættist að mjög ófriðlega horfði í heiminum. Engu að síður benti Hermann á að Íslendingar hefðu fulla ástæðu til að vera bjartsýnir ef þeir gerðu sér grein fyrir kostum landsins og tryðu á möguleika þess. Trúin á þjóðina og landið er það sem hefur einkennt stefnu flokksins frá upphafi en hún er undirstaða hinna miklu framfara 20. aldar.
Ávarp Hermanns hófst á eftirfarandi vísu:
„Ef að væri Ísland
eins með farið og Holland,
held ég varla Holland
hálfu betra en Ísland.
Auðugt mjög er Ísland
af ýmsu er skortir Holland,
eða hví mun Holland
hjálpa sér við Ísland?”
Vísan var ort af 18. aldar skáldinu Gunnari Pálssyni. Í tíð hans var Holland stórveldi og eitt ríkasta land heims. Ísland hafði hins vegar mátt þola mikla fátækt og hörmungar um aldir. Samt sá Gunnar að Ísland væri auðugt, jafnvel af því sem stórveldin skorti og að ef vel væri á haldið mætti nýta þann auð þjóðinni til heilla.
Í ávarpi sínu rakti Hermann þá miklu kosti og tækifæri sem landið veitti en benti á að þótt kostir landsins ættu að vera Íslendingum augljósir geti verið gagnlegt að lesa umfjöllun erlendra fjölmiðla um Ísland til að gera sér grein fyrir hinum gríðarlegu möguleikum þess.
Hermann sá mikil tækifæri í því að auka á matvælaframleiðslu í landinu og lagði til að gerð yrði vísindaleg rannsókn á mataræði íslensku þjóðarinnar. Um það sagði hann: ,,En trúað gæti ég, að þær rannsóknir myndu ekki leiða til einhliða krafna um innflutning á erlendum matvörum, heldur engu síður að við höfum of mikið af erlendum matartilbúningi, höfum okkar gamla mataræði of lítið í heiðri og leggjum ekki næga áherzlu á garðrækt”. Ég er ekki frá því að þetta sé rétt hjá Hermanni.
Eysteinn
Við árslok 1962 ritaði Eysteinn Jónsson þáverandi formaður Framsóknarflokksins áramótagrein í Tímann. Í samræmi við málflutning flokksins fram að því og þar eftir gekk hún út á að benda á tækifærin sem við þjóðinni blöstu og hvað gera þyrfti til að nýta þau. Mörgum gramdist þá að stjórnmálamenn skyldu ekki vinna betur saman að lausn þeirra vandamála sem við blöstu. Um það sagði Eysteinn:
,,Sumir segja að stjórnmálamenn geri aldrei annað en rífast og láti sér allt verða að ágreiningsefnum í tíma og ótíma. Ekki tel ég þetta réttmætan dóm, en hitt er rétt, að minna beri á því, sem menn eru sammála um en hinu, og fer það að vonum. Má vera, að menn gætu líka orðið sammála um fleira en verður, ef öðruvísi vinnuaðferðir væru viðhafðar og meira samband haft á frumstigi mála en hér tíðkast. Hefur ástandið um skeið farið versnandi í þessu tilliti,…”
Allt er þetta kunnuglegt. Þá eins og nú mátti ná betri árangri með betri vinnubrögðum en aldrei kom til greina að styðja skaðlega öfgastefnu, samstarfið þyrfti að snúast um skynsamleg viðbrögð við ástandinu. Mestu öfgastefnu þess tíma töldu Eysteinn og Hermann reyndar liggja í hugmyndum um að færa Ísland inn í nýtt ríkjasamband Evrópu. Um þær áhyggjur fjallaði Eysteinn á heilli opnu:
,,Ýmsir spyrja sjálfa sig, hvað til komi að menn gerast talsmenn og það ákafir talsmenn þess að Ísland gangi inn í Efnahagsbandalagið og inn í nýtt stórríki Vestur- Evrópu, ef því er að skipta. Þessir menn virðast magna sig þeirri fjarstæðu, að Íslendingar geti ekki tryggt sér góð lífskjör framvegis, ef þeir standi algerlega á eigin fótum og eigi aðeins eðlileg viðskipti og samvinnu við aðra. […] Þá kemur hér til sú múgsefjun, sem ætíð verður veruleg, þegar stórir atburðir gerast og miklar hræringar verða — og það jafnvel þótt minni séu í sniðum en sameining flestra ríkja Vestur- Evrópu. Þessi sefjun grípur suma föstum tökum: Íslendingar verði að vera með, fylgja þróuninni — annað sé í raun og veru að bregðast vestrænni samvinnu og lýðræðinu, það dugi ekkert hik né hálfvegja o.s.frv. […] Allar þessar bollaleggingar um að Íslendingar geti ekki staðið á eigin fótum og hljóti að græða á því að sameinast öðrum þjóðum og verða hluti af þeim, fara gersamlega í bága við aldalanga reynslu Íslendinga sjálfra og reynslu þá, sem blasir við allt í kringum okkur.”
Niðurstaðan
Á tuttugustu öld komust Íslendingar í gegnum stóráföll og náðu undraverðum árangri við að byggja upp velferð í landinu. Það hefur ævinlega byggst á trúnni á landið og þjóðina og að beita þeim lausnum sem best eiga við fremur en öfgastefnu. Þjóð sem hefur ekki trú á sjálfri sér nær ekki miklum árangri. Það er því frumskylda stjórnvalda við erfiðar aðstæður að haga reglum þannig að jafnræðis sé gætt og fólki gefið tækifæri til að byggja upp en einnig að veita þjóðinni framtíðarsýn, sýna hvers vegna það er ástæða til að vera bjartsýnn á Íslandi.
Eysteinn lauk grein sinni með sömu orðum og Hermann hafði gert nærri aldarfjórðungi fyrr, með tilvitnun í aldamótaljóð Einars Benediktssonar:
,,Hver þjóð, sem í gæfu og gengi vill búa
á Guð sinn og land sitt skal trúa.”
Ég óska landsmönnum öllum velfarnaðar á komandi ári.
(Greinin birtist í Morgunblaðinu 31. desember 2011)